Tabit Ibn Qurra
ur: 836 Harran, Mesopotamia
zm: 18 luty 901 Bagdad - Irak
Tysiąc sto lat temu zmarł w Bagdadzie wszechstronny uczony islamu, Tabit Ibn Qurra. Pozostawił blisko 100 (choć nie wszystkie się zachowały) traktatów naukowych, z których za najważniejsze uważa się prace poświęcone matematyce i astronomii.
Dokładna data urodzin Tabita Ibn Qurry (Thabit ibn Qurra) nie jest znana; mieści się w przedziale lat 824-836. Wiadomo natomiast, że Tabit pochodził z Harranu w Górnej Mezopotamii (obecnie Turcja), gdzie podobno w młodości parał się wymianą pieniędzy. Miasto to było ośrodkiem kultu astralnego: członkowie tamtejszej sekty sabijczyków utrzymywali, że jako pierwsi uprawiali ziemię, budowali miasta i... rozwinęli naukę. Dzieje Harranu tak się potoczyły, że jego mieszkańcy przyswoili sobie język grecki w epoce hellenistycznej, a po podboju przez Arabów - arabski, zachowując jednak ojczysty aramejski wraz z religią przodków.
Niemniej wolnomyślicielskie poglądy Tabita sprawiły, że popadł w konflikt z sabijczykami i opuścił Harran. Wędrując spotkał na swej drodze matematyka Muhammada Ibn Musę Ibn Shakira (jednego ze słynnych trzech braci Banu Musa), na którym głębia wiedzy matematycznej i filozoficznej Ibn Qurry, jak również jego biegłość w językach wywarły olbrzymie wrażenie. Muhhamad zaprosił go do Bagdadu, gdzie pod rządami dynastii Abbasydów rozkwitała nauka. Najwybitniejszym jej patronem był kalif Al-Mamun, który założył Dom Mądrości (Bayt al-hikma) - swego rodzaju akademię naukową, nie tylko przekładającą dzieła uczonych greckich na arabski, ale także je komentującą i prowadzącą własne badania naukowe, w tym obserwacje astronomiczne. W Domu Mądrości, pod okiem braci Banu Musa, rozwinęła się kariera Tabita (bracia płacili grupie tłumaczy około 500 dinarów miesięcznie).
W Tarich al-hukama (Historia mędrców) Al-Kiftiego (zm. 1227) odnajdujemy spis 94 dzieł Tabita. Do dziś zachowały się 44 traktaty (lub ich fragmenty) poświęcone matematyce, astronomii, mechanice, fizyce, geografii, teorii muzyki i filozofii oraz 17 traktatów dotyczących medycyny i weterynarii. Ibn Qurra przełożył z greckiego tak ważne prace, jak O kuli i walcu Archimedesa, Elementy nauki o stożkach Apolloniosa z Perge czy Wprowadzenie do arytmetyki Nikomachosa; opracował przekłady Almagestu Ptolemeusza i Elementów Euklidesa. Niektóre z dzieł greckich uczonych znamy tylko dzięki tłumaczeniom Tabita.
Własne prace, komentarze i przekłady składają się na osiągnięcia Tabita w teorii liczb (rozwinięcie teorii liczb zaprzyjaźnionych), trygonometrii sferycznej (sformułowania równoważne odkrytym później twierdzeniom sinusów i kosinusów), krzywych stożkowych oraz... elementach rachunku całkowego. W astronomii odnotować warto prace O roku słonecznym oraz O ruchu ósmej sfery. W tej ostatniej - która z kolei zachowała się tylko dzięki średniowiecznym tłumaczeniom na łacinę - Tabit próbował podać nową teorię precesji, różną od znanej z Almagestu. W ogóle astronomiczne dzieła Ibn Qurry stawiają go na pozycji reformatora nie tylko astronomii, ale i kosmologii Ptolemeusza.
W ostatnim okresie swego życia Tabit Ibn Qurra był astrologiem kalifa al-Mu'tadida. Napisał wówczas rozprawę O naturze i wpływach gwiazd. Zmarł 18 lutego 901 r. w Bagdadzie. W historii matematyki zapisali się jeszcze: jego syn Sinan Ibn Tabit oraz wnuk Ibrahim Ibn Sinan Ibn Tabit, choć nie cieszą się sławą ojca i dziadka.
