Orlicz Władysław Roman

Matematycy Odsłon: 1022

Profesor Władysław Roman Orlicz urodził się 24 maja 1903 roku w Okocimiu, w rodzinie państwa Franciszka i Marii Orliczów. W pierwszych dwudziestu latach minionego wieku rodzina Orliczów dość często zmieniała miejsca pobytu. Wiązało się to z koniecznością zmiany szkół, ale fakt ten nie wpływał w sposób istotny na postępy w nauce Władysława. Uczęszczał on do szkół: w Tarnowie, morawskim Znaimiu i we Lwowie, gdzie Orliczowie osiedli tuż po I Wojnie Światowej. Władysław, szczególnie w starszych klasach, uczył się doskonale. 10 czerwca 1920 roku zdał z odznaczeniem maturę w Państwowej Drugiej Szkole Realnej we Lwowie i podjął wkrótce studia na sławnej Politechnice Lwowskiej. Studia politechniczne nie sprawiały mu kłopotów. Nie były one jednak dla niego dostatecznie fascynujące i już po roku podjął decyzję o zmianie uczelni. Zapisał się na Wydział Filozoficzny (przekształcony wkrótce w Wydział Matematyczno- Przyrodniczy) Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie rozpoczynając zgłębianie tajników matematyki. Miał możliwość uczenia się u mistrzów tej rangi co Stefan Banach, Hugo Steinhaus, Antoni Łomnicki, Stanisław Ruziewicz, Eustachy Żyliński czy Kazimierz Ajdukiewicz, prowadzący wykłady z zakresu logiki i metodologii nauk. Pracę w szkolnictwie wyższym Władysław Orlicz rozpoczął bardzo wcześnie, bo już w roku 1923, gdy podjął skromne obowiązki demonstratora przy Katedrze Matematyki Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Lwowskiego. Studia uniwersyteckie ukończył w roku akademickim 1925/26, ale już od 1 sierpnia 1925 roku był młodszym asystentem przy Pierwszej Katedrze Matematyki Uniwersytetu Jana Kazimierza. Pierwszą pracę naukową, z zakresu teorii sumowalności opublikował w roku 1926 w Tohoku Mathematical Journal. Przez kolejne dwa lata słuchał wykładów z matematyki na Politechnice Lwowskiej prowadzonych na otwartym tam, staraniem profesora Bartla, Wydziale Ogólnym. Wśród wielu znakomitych wykładowców tego Wydziału znajdował się również profesor Kazimierz Kuratowski. Doktorat "Z teorii szeregów ortogonalnych" obronił 30 lipca 1928 roku. Promotorem dysertacji był Eustachy Żyliński. Dzięki stypendium uzyskanym w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego pod koniec roku 1929 wyjechał do Getyngi, gdzie zgłębiał tajniki mechaniki teoretycznej. W Niemczech zetknął się z wieloma znakomitościami w tym z: E. Landau'em, R. Courantem, H. Bohrem, M. Bornem.Przebywał tam Pobyt w Getyndze wywarł bardzo znaczący wpływ na dalszy przebieg pracy profesora Orlicza. Nawiązane tu kontakty, m. in. z Gottfriedem Köthe, wybitnym specjalistą z zakresu analizy funkcjonalnej, dziedziny gdzie aktywność naukowa Władysława Orlicza była największa, trwały i owocowały przez lata W Getyndze rozpoczął także badanie przestrzeni funkcyjnych, początkowo we współpracy z lwowskim kolegą Wilhelmem Z. Birnbaumem, a później samodzielnie. Przestrzenie te nazwano po latach przestrzeniami Orlicza. Z początkiem października 1930 roku Władysław Orlicz zmienił miejsce pracy. Został starszym asystentem w Drugiej Katedrze Matematyki na Wydziale Mechanicznym Politechniki Lwowskiej. Kariera Władysława Orlicza rozwijała się bardzo dynamicznie. W 6 lat po uzyskaniu stopnia doktora, 22 czerwca 1934 roku, przedstawił on Radzie Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego Uniwersytetu Jana Kazimierza rozprawę habilitacyjną zatytułowaną ''Z badań nad układami ortogonalnymi''. Rezultaty prac profesora Orlicza nad układami ortogonalnymi miały charakter fundamentalny i wnosiły bardzo istotny wkład w rozwój tej części analizy. Znaczący i systematycznie wzbogacany dorobek Władysława Orlicza został doceniony także przez władze obu lwowskich uczelni. Począwszy od 1 października 1935 roku został on awansowany na stanowisko adiunkta na Politechnice i równocześnie otrzymał prawo wykładania na Uniwersytecie Jana Kazimierza. Dwa lata później, 14 września 1937 roku, z nominacji prezydenta Ignacego Mościckiego został profesorem nadzwyczajnym matematyki na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniwersytetu Poznańskiego. Stanowisko to objął po zmarłym Kazimierzu Abramowiczu. Opuszczenie Lwowa nie było dla Władysława Orlicza decyzją łatwą, ponieważ tracił codzienny kontakt z najsilniejszą w owych czasach w skali świata grupą wybitnych matematyków rozwijających analizę funkcjonalną. Grupę tę nazwano później Lwowską Szkołą Matematyczną. Wybuch II Wojny światowej zastał profesora Orlicza we Lwowie, gdzie przebywał na wakacjach. Do Poznania nie miał oczywiście po co wracać. Tragiczne lata okupacji spędził we Lwowie. Znajomości w tutejszym środowisku okazały się niezwykle pomocne w znalezieniu pracy, gdyż już w listopadzie 1939 roku został zaangażowany na Politechnice, gdzie objął adiunkturę po nieobecnym Stefanie Kaczmarzu. Ponadto w okresie od 31 grudnia 1939 do 22 czerwca 1941 był profesorem w Katedrze Matematyki na Uniwersytecie Lwowskim. W czasie hitlerowskich rządów pracował oficjalnie jako nauczyciel w Publicznej Rzemieślniczej Szkole Zawodowej, a zupełnie nieoficjalnie prowadził tajne nauczanie gimnazjalne i akademickie. Zdumiewającym i niewiarygodnym jest fakt wypromowania przez Władysława Orlicza pierwszego doktora, którym został Andrzej Alexiewicz, broniąc w sierpniu 1944 roku rozprawy ''O ciągach operatorów'' przed komisją złożoną z profesorów: Nikliborca, Orlicza i Zierkhoffera. Po wypędzeniu Niemców latem 1944 roku nowe władze ukraińskie szybko reaktywowały lwowskie uczelnie i przywróciły do pracy dawną, ocalałą kadrę.Profesor Orlicz przez kilka miesięcy, od września 1944 do początków lutego 1945, był kierownikiem Katedry Teorii Funkcji na Państwowym Uniwersytecie Lwowskim im. Iwana Franki. Gdy okazało się, że Lwów nie znajdzie się w granicach Polski postanowił powrócić do Poznania(5 maja 1945 roku) gdzie spędził resztę życia. Uniwersytet Poznański bardzo ucierpiał w wyniku działań wojennych. Straty, w każdej dziedzinie, były ogromne, problemy i trudności niewyobrażalne Liczne obowiązki organizacyjne i związane z kształceniem nie hamowały jednak prac badawczych profesora Orlicza, prowadzonych samodzielnie i we współpracy przede wszystkim ze Stanisławem Mazurem i Andrzejem Alexiewiczem. Osiągnięcia naukowe przyniosły mu 21 lipca 1948 roku nominację na profesora zwyczajnego. Swoje umiejętności i energię poświęcał nieustannie Uczelni Poznańskiej, gdzie aż do wiosny 1970 roku kierował Katedrą Matematyki I na Wydziale Matematyki, Fizyki i Chemii. Różnorodna działalność Profesora Orlicza nie dobiegła końca z chwilą przejścia na emeryturę w latach siedemdziesiątych. Nadal prowadził badania, publikował ich wyniki, kontynuował kształcenie kadry naukowej opiekując się kolejnymi doktorantami i prowadząc w siedzibie Oddziału Poznańskiego Instytutu Matematycznego PAN, utworzonego jego staraniem, znane wszystkim ''Konwersatorium z Wybranych Zagadnień Analizy Funkcjonalnej'', a nazywane potocznie "seminarium Orlicza". Cieszyło się ono wielką popularnością wśród pracowników naukowych uczelni zachodniej i północno-zachodniej Polski. Wysoką frekwencję zapewniała nie tylko osoba prowadzącego, ale przede wszystkim dobór zróżnicowanej tematyki oraz częsty udział wybitnych specjalistów z kraju i z zagranicy. Władysław Orlicz był jednym z najwybitniejszych matematyków polskich. Swoją niezwykle aktywną, wielokierunkową działalność naukową prowadził nieprzerwanie przez 65 lat, w którym to czasie napisał ponad 170 artykułów i książek. Wyniki jego prac, często o charakterze pionierskim, wywarły istotny wpływ na rozwój analizy, inspirowały i wytyczały kierunki badań. Badania naukowe profesora Orlicza obejmują wiele grup tematycznych, wśród których wymienić należy: zbieżność bezwarunkową i szeregi funkcyjne, przestrzenie Orlicza, indeksy przestrzeni funkcyjnych, ogólną teorię F-przestrzeni i przestrzenie Saksa, teorię sumowalności, funkcjonały ortogonalnie addytywne i przestrzenie modularne, operatory wielomianowe, interpolację operatorów, równania różniczkowe twierdzenia generyczne, teorię miary i całki, funkcje rzeczywiste i funkcje o skończonym wahaniu. W dorobku Władysława Orlicza znajduje się kilka książek. Dwie z nich to podręczniki szkolne. Napisał on też szereg artykułów omawiających osiągnięcia matematyki polskiej oraz przedstawiających sylwetki polskich matematyków. Drukiem ukazało się ponadto jego kilka okolicznościowych przemówień. W 1988 roku Państwowe Wydawnictwo Naukowe wydało Dzieła Zebrane Władysława Orlicza w dwóch tomach jako Collected Papers. Władysław Orlicz uczestniczył w licznych wydarzeniach ważnych dla międzynarodowej społeczności matematycznej. Brał udział w Kongresach Matematycznych w Oslo, Edynburgu, Sztokholmie i Warszawie, gdzie był honorowym prezydentem Kongresu. Przyjmował zaproszenia do udziału w konferencjach zagranicznych, wizytował wiele uczelni europejskich (zwłaszcza niemieckich). Jego sława sięgała daleko poza stary kontynent. Jesienią 1958 roku przebywał w Chinach w Pekinie, Szanghaju i Kantonie. Odwiedził Jerozolimę i Kanadę. Uniwersytet York w Toronto wyróżnił go w roku 1974 zaszczytnym tytułem doktora honoris causa. Podobnie uczyniły dwie uczelnie poznańskie: Politechnika w 1978 roku, a Uniwersytet w 1983 roku. Władysław Orlicz wypromował w ciągu 40 lat 39 doktorów. Jest wśród nich wielu znanych profesorów, a także członek Polskiej Akademii Nauk. Imponująca jest ponadto liczba prac magisterskich przygotowanych pod jego kierunkiem. Jest ich ponad 500 i dotyczą one najrozmaitszej tematyki, w tym kwestii zastosowań matematyki. Profesor Orlicz dodatkowo pracował w Państwowym Instytucie Matematycznym w Warszawie, włączonym wkrótce w strukturę Polskiej Akademii Nauk jako Instytut Matematyczny. Związki Profesora z Instytutem Matematycznym PAN trwały do końca jego życia. Był tam przez pewien czas kierownikiem Zakładu Analizy Funkcjonalnej, długoletnim członkiem Rady Naukowej Instytutu i zastępcą jej przewodniczącego. Władysław Orlicz dostąpił najwyższych zaszczytów możliwych do uzyskania w Akademii w roku 1956 został członkiem korespondentem, a w pięć lat później członkiem rzeczywistym PAN. Profesor Orlicz angażował się również w działalność towarzystw naukowych, a przede wszystkim w działalność Polskiego Towarzystwa Matematycznego, którego był prezesem w okresie 1977 -1979 i wieloletnim członkiem honorowym. Przez 18 lat prezesował Oddziałowi Poznańskiemu Towarzystwa. Przez bardzo długi czas kierował Wydziałem Trzecim Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, organizacji bardzo zasłużonej dla Wielkopolski, istniejącej już od ponad 150 lat. Także ona zaliczyła Władysława Orlicza w poczet swoich członków honorowych. Aż do końca życia należał do Warszawskiego Towarzystwa Naukowego. Dokonania Władysława Orlicza w zakresie pracy naukowo - badawczej, pedagogicznej i organizacyjnej były często honorowane najrozmaitszymi nagrodami i wyróżnieniami, wśród których nie brakowało zagranicznych. Oto one: Nagroda im. Stefana Banacha Polskiego Towarzystwa Matematycznego (1948), Złoty Krzyż Zasługi (1954), Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1958), Nagroda Państwowa (II stopnia w 1952 roku i I stopnia w 1966 roku), Nagroda Fundacji im. Alfreda Jurzykowskiego (1973), Medal im. Kopernika Polskiej Akademii Nauk (1973), Medal Wacława Sierpińskiego Uniwersytetu Warszawskiego (1979) oraz Medal Komisji Edukacji Narodowej (1983). Został członkiem honorowym Polskiego Towarzystwa Matematycznego (1973) i zasłużonym nauczycielem PRL (1977). Matematyka dla Władysława Orlicza była prawie wszystkim. Mówił, że "matematyka to swobodny tok myśli i pojęć, które matematyk podobnie jak czyni to muzyk z dźwiękami, a poeta ze słowami, składa w twierdzenia i teorie". Obok matematyki zawsze interesował się filozofią i naukami przyrodniczymi, chętnie czytał publikacje prezentujące ich nowe osiągnięcia. Matematyka była z nim również w momencie śmierci, która zaskoczyła go wieczorem 9 sierpnia 1990 roku nad korektą pracy przyjętej do druku w ''Mathematica Japonica''.