Brożek Jan
ur: 1 listopada 1585 w Kurzelowie - Polska
zm: 27 listopada 1652 w Bronowicach - Polska
Jan Brożek, profesor i rektor Akademii Krakowskiej, któremu poświęcono drugą z monograficznych wystaw, organizowanych z okazji zbliżającej się rocznicy 600-lecia odnowienia Akademii, w pełni zasługuje na to wyróżnienie.
XVII wiek, w którym mu przyszło żyć i działać, był nie mniej barwny, dynamiczny i bujny niż inne okresy naszej kultury. Znaczny rozmach intelektualny i ścisły związek z nowoczesną myślą zachodnioeuropejską nadawał życiu umysłowemu polskiego baroku dużą różnorodność i wszechstronność, wbrew potocznemu o nim mniemaniu. Na tym tle Jan Brożek przedstawia się jako jeden z najwybitniejszych reprezentantów ówczesnej polskiej elity intelektualnej.
Urodzony w Kurzelowie (ziemia sieradzka), w rodzinie mieszczańskiej, pierwsze nauki pobierał od ojca, Jakuba, by po ukończeniu miejscowej szkoły elementarnej wyjechać do Krakowa. Tutaj w Akademii, wielu kurzelowian uczyło się i nauczało. W roku immatrykulacji Brożka (1604) profesorem matematyki i astronomii był krajan, Stanisław Jakobejusz, uczeń Stanisława Grzepskiego i nauczyciel młodego Jana, który uważał go za swego mistrza i darzył wielkim sentymentem. Zarówno on jak i profesor Walenty Fontana byli zwolennikami teorii Mikołaja Kopernika i jego dzieło włączyli do programu nauczania. Ich rolę w wyborze drogi życiowej i zarazem naukowej wielokrotnie Brożek podkreślał w pozostawionych notatkach. Naukę na wydziale artium zakończył egzaminem z matematyki z wyróżniającym się wynikiem w 1610 roku. To właśnie ta dyscyplina wraz z logiką były dla Brożka rdzeniem nauki, wywodzącej się według niego od arytmetyki i geometrii. Jego wyraźne w tym kierunku zainteresowania przejawiały się znakomitym przygotowaniem i ciągłym kształceniem.
Najnowsze konstatacje i osiągnięcia na tym polu były mu znane z publikacji, które starał się mieć na bieżąco w swojej bibliotece, zarazem popularyzując je poprzez własne publikacje. Wynalazek logarytmów i nowe metody rachunkowe przyswoił polskiej matematyce w niedługim czasie po ich ogłoszeniu przez J. Nepera. W dziedzinie arytmetyki i geometrii był najbardziej twórczy, a jego dorobek jest znaczący także na tle nauki europejskiej. Jego praca De numeris perfectis z 1637 roku, omawiająca własności liczb doskonałych i zaprzyjaźnionych oraz reguły ich tworzenia, zawiera twierdzenie Fermata, opublikowane dopiero w roku 1679.
Najważniejszym jednak dziełem w dorobku Brożka był traktat polemiczny z P. Remée, matematykiem francuskim, pt. Apologia pro Aristotele et Euclide... tyczący teorii wielokątów gwiaździstych. Jako pierwszy formułuje Brożek tutaj matematyczne zasady konstrukcji takich figur i podaje regułę obliczania powierzchni wielokąta sferycznego. Również zagadnienie tzw. kwadratury koła, tj. granicy liczby p, znalazło się w polu jego zainteresowań, o czym świadczy zachowany list do angielskiego matematyka T. Turnera i zapiski w notatniku.
Naturalną koleją rzeczy przy zasadniczym wykształceniu Brożka było zajęcie się astronomią jako nauką pokrewną. Katedrę astronomii i astrologii objął w 1614 roku, zajmując to stanowisko aż do roku 1629. Astronomia w tym czasie niepodzielnie była łączona z astrologią. Tę łączność sam Brożek widział w podstawowych zasadach geometrii i arytmetyki oraz astrometeorologii. Swoje obserwacje z zakresu zmian atmosferycznych i klimatycznych oraz z dziedziny astronomii odnotowywał przez całe życie w dziennikach oraz na kartach corocznych wydań znanych Efemeryd D. Origana i L. Eichstada. I w tej dyscyplinie wykazał najbardziej aktualną znajomość rzeczy, dokonując wymiany poglądów, doświadczeń i publikacji przez swoje kontakty naukowe. Swój warsztat badawczy równocześnie starał się wyposażyć w przyrządy najnowszej generacji, których powstawanie śledził niesłychanie pilnie. Praktyczną stroną uprawiania matematyki była jego działalność w dziedzinie miernictwa. Znakomicie do tego przygotowany, za znajomością najnowszych rozwiązań, służył swą wiedzą przy pomiarach kopalni w Bochni i w Wieliczce, pomiarach gruntu w dobrach Sławków i Jodłownik. Na zlecenie wykonywał pomiary topograficzne i kreślił mapy. Starał się spopularyzować tę rzadką wówczas w Polsce umiejętność i przygotować adeptów tej wiedzy poprzez współudział w fundacji pierwszej katedry geometrii praktycznej, formułując jej nowoczesny program nauczania. W tym zakresie kontynuował dzieło byłego profesora Akademii Krakowskiej, nauczyciela obu swych mistrzów, Stanisława Grzepskiego, autora pierwszej polskiej książki mierniczej.
Uprawianie astronomii od strony praktycznej realizowało się na polu horologiografii i kalendariografii. Dotyczyło to zagadnień pomiaru i rachuby czasu, penetrowanych przez cały okres rozwoju tej nauki i wiązało się z konstruowaniem zegarów słonecznych i astronomicznych oraz obliczaniem kalendarza. Zasób biblioteki Brożka w tym zakresie - bardzo bogaty i na najwyższym poziomie, uzupełniany licznymi i obszernymi adnotacjami - dowodzi szerokiej i gruntownej znajomości rzeczy. Treść zachowanych notatek świadczy, że nie ograniczał się on tylko do teoretycznych rozważań, ale sam wykreślał zegary słoneczne. W swoim wyposażeniu instrumentalnym posiadał zegar słoneczny z najlepszego w owym czasie warsztatu norymberskiego H. Troschela, jak również unikatowy zegar mechaniczny typu horologium universale. Zagadnienia obliczania kalendarzy oraz programowania nowej rachuby - kalendarza gregoriańskiego, są utrwalone w jego licznych notatkach i publikacjach.
Kontakt z nauką Kopernika, zetknięcie się z fragmentami korespondencji, dotyczącej słynnego astronoma, skłoniły Brożka do podjęcia poszukiwań archiwalnych na Warmii. W 1618 roku wyruszył w podróż do Prus, gdzie skrzętnie zbierał zachowaną spuściznę po kanoniku warmińskim. W Toruniu zamówił portrety Koperników, ojca i syna, oraz utrwalił w grafice epitafium fromborskiego astronoma, które znamy obecnie jedynie w tej formie. Podróż przy tej okazji galerem po Wiśle aż do Gdańska miała zaowocować nowym, następnym po B. Wapowskim, opisem geograficznym Polski, do którego zasady kreślił profesor Brożek w swych notatkach. Będąc w posiadaniu najlepszego w tym czasie atlasu G. Mercatora, czynił na obu jego edycjach szereg bardzo obszernych notat uzupełniających. Według jego koncepcji, dotyczą one nie tylko opisania geograficznego, ale wiadomości historycznych, natury etnograficznej regionu, a nawet opisów okazów architektury.
Drugą dziedziną, obok nauk ścisłych, uprawianą z zamiłowaniem przez Brożka, była literatura starożytna, łacińska i grecka. Doskonała biegłość filologiczna i erudycja w obu językach, widoczna w jego licznych notatkach, znalazła jedynie wyraz w jego działalności nauczycielskiej. Obejmując katedrę retoryki, prowadził wykłady oparte na dziełach Cicerona i nowożytnych komentarzach do niego ówczesnego klasyka w tej mierze Piotra Ramusa. W swojej spuściźnie literackiej w tym zakresie pozostawił grupę panegiryków tworzonych okazjonalnie. Dwa z poświęconych Kopernikowi i Kolumbowi, jako odkrywcom o epokowym wymiarze, zasługują na szczególną uwagę.
Dyscyplina, zajmująca Brożka z równym zainteresowaniem jak poprzednie, to muzyka. Z pozoru fakt zaskakujący, ale pamiętać należy, że Brożek miał z muzyką do czynienia bardzo wcześnie, gdyż jako żak szkoły parafialnej w rodzinnym Korzelowie występował w chórze kościelnym. Zainteresowania nią przetrwały przez lata i były tematem jego przemyśleń. W zakresie teorii muzyki prezentował stanowisko zgodne z ówczesnym systemem nauczania, który łączył tę dziedzinę z matematyką. W swoim księgozbiorze posiadał nieliczne wprawdzie pozycje z teorii muzyki i śpiewu, ale za to najlepsze. Zainteresowania swoje skupiał głównie na algebraicznych problemach podstaw muzyki, pozostawiając w rękopisach traktat na ten temat, najwyraźniej przygotowany do druku.
Specjalnością, która dawała największą niezależność materialną, była medycyna, uprawiana przez większość ówczesnych uczonych. Brożek, za przykładem swoich mistrzów, decyduje się podjąć studia i na tym polu. Oczywisty był wybór szkoły lekarskiej w Padwie, jednej z najznakomitszych w Europie tego okresu. Profesorem anatomii i chirurgii w latach 1620-1623, kiedy studia medyczne odbywał Jan Brożek, był Belg Adrian Spigel, z którym nawiązał przyjacielskie stosunki. W czasie podróży do Włoch przez Niemcy i Austrię oraz w okresie padewskim nawiązał zresztą Brożek kontakty z różnymi przedstawicielami europejskiej elity naukowej, których śladem jest zachowana korespondencja. Nawiązywał je dzięki swym rozległym zainteresowaniom i poszukiwaniom badawczym, a także dzięki penetracji rynku wydawniczego. Zwłaszcza znajomość z czołowym matematykiem europejskim XVII wieku, Adrianem van Roomem, dała wiele satysfakcji Brożkowi, który wielokrotnie podkreślał, jak wiele skorzystał i nauczył się od tego Belga, profesora Uniwersytetu w Würzburgu.
Towarzysząca cały czas działalności profesora Brożka namiętność bibliofilska objawiła się wcześnie, bo w czasie studiów krakowskich. Już wtedy starał się o nabycie różnych znaczących pozycji, a gdy były osiągalne, zdobywał ich odpisy. Niektóre z nich sporządzał własnoręcznie. Zakupy książek i ich okoliczności odnotowywał na kartach tytułowych. Dowodzą obecnie znakomitej znajomości rynku i konsekwencji w gromadzeniu nieraz bardzo rzadkich egzemplarzy. Nabywał je Brożek osobiście lub przez przyjaciół i znajomych, wykorzystując zadzierzgnięte kontakty i nie szczędząc na ten cel funduszy przez całe życie. Obok aktualnych, najnowszych pozycji, kompletował te najbardziej znaczące w rozwoju nauki, rarytasy książkowe, rzadkie już i w jego epoce.
Bogata spuścizna, jaką po sobie zostawił, zarówno intelektualna, zawarta w jego licznych notatkach i komentarzach oraz niezwykle bogaty księgozbiór, przekazany bibliotece uniwersyteckiej, stanowi główne źródło prezentacji jego osobowości i dorobku naukowego. Ten materiał jest przedmiotem ekspozycji, niestety, znacznie okrojonym z natury rzeczy i ograniczonej przestrzeni wystawienniczej. Bardzo wszechstronne zainteresowania profesora Brożka ukazane zostały poprzez obiekty najbardziej reprezentatywne dla jego warsztatu naukowego, przygotowania oraz działalności na wielu polach. Jan Brożek, naukowiec par excellence, okazuje się człowiekiem nie pozbawionym wyrafinowanego, czasem pełnokrwistego poczucia humoru, nie odległego od życia i jego smaku. Całe życie związany z krakowską uczelnią i jej środowiskiem, choć parokrotnie od niej oddalony, myślą i czynem był najwierniejszym sługą Almae Matris, okazując głębokie do niej przywiązanie, mimo nie zawsze łaskawego przez nią traktowania. Znalazło to także wyraz w jego fundacjach i zapisach. Dbałość o poziom nauczania i warsztat badawczy skłoniły go do zapisu na rzecz Akademii swego doborowego instrumentarium i biblioteki, z zastrzeżeniem dożywocia, na długo przed swoją śmiercią.
Po powrocie ze studiów medycznych w połowie 1625 roku, włączył się czynnie w konflikt Akademii ze zgromadzeniem OO. Jezuitów. Trwający od dawna i zaostrzający się z każdym dniem spór o podporządkowanie polskiego szkolnictwa, łącznie z Akademią, angażuje Brożka na kilka lat. Świetny polemista, inspirator wielu pociągnięć i akcji obrończych, niezastąpiony reprezentant krakowskiej uczelni, służył jej sprawie piórem i osobą. Pozostawił dzieło w formie literackiego dialogu - słynnego Gratis, który łączył się z walką Uniwersytetu przeciw zakładaniu wyższych szkół jezuickich w Krakowie. Jest to jeden z najlepszych utworów polemicznych dawnej literatury polskiej i jeden z najwybitniejszych przykładów europejskiej literatury antyjezuickiej.
Wystawa w Muzeum UJ ma ambicję pokazać postać i dorobek naukowy Jana Brożka na tle wybranej literatury fachowej jego epoki. Niestety, warsztat instrumentalny, bardzo bogaty, odpowiedni do aktualnego poziomu techniczno-badawczego, nie zachował się, poza kilkoma egzemplarzami stanowiącymi dziś obiekty unikatowe. Kategorie prezentowanych przedmiotów to starodruki i rękopisy oraz wspomniane instrumenty naukowe, ilustrujące poszczególne dyscypliny, uprawiane przez Jana Brożka lub dokumentujące jego działalność i pozycję. Prezentacja ta jest możliwa dzięki zachowanej bogatej spuściźnie po profesorze, przechowanej skrzętnie w zbiorach przede wszystkim Biblioteki Jagiellońskiej (w działach rękopisów, starodruków i zbiorów kartograficznych) oraz dokumentom przechowywanym w Archiwum UJ. Z obiektów sztuki i rzemiosła artystycznego w postaci instrumentów naukowych możemy podziwiać zaledwie kilka przedmiotów z zasobów Muzeum UJ, jakie przetrwały do naszych czasów.
Postać profesora Jana Brożka, dziś już prawie zapomniana, należy niewątpliwie do grona najwybitniejszych przedstawicieli nauki polskiej w epoce pokopernikowskiej na przestrzeni dwóch wieków. Jego niezwykła erudycja i wysoka klasa kultury naukowej, oparta na gruntownym wykształceniu i wiedzy humanistycznej, pogłębianej przez całe życie, odpowiadała określeniu go już w XVII wieku jako "decus mathematicorum europeorum".
