SONDA - Najlepszy polski program popularnonaukowy XX wieku!
Sonda – polski program popularnonaukowy emitowany na antenie TVP1 od 8 września 1977 do 29 września 1989, prowadzony przez Zdzisława Kamińskiego i Andrzeja Kurka, a współtworzony przez Marka Siudyma oraz przez kilka lat przez Tomasza Pycia.
Program został przerwany 29 września 1989 roku z powodu śmierci obu prowadzących, którzy zginęli w wypadku samochodowym pod Raciborzem. We wrześniu 1990 wyemitowano trzy odcinki, które były w produkcji przed wypadkiem i zostały dokończone przez zespół programu.
Według dostępnych zapisów powstało 488 odcinków (w tym 19 specjalnych). Łącznie z powtórzeniami i programami zrealizowanymi po wrześniu 1989 roku wyemitowano ponad 560 odcinków. Braki zaopatrzenia w taśmę w ówczesnej telewizji spowodowały trwałe wykasowanie wielu odcinków programu – szczególnie tych najstarszych.
Program emitowano początkowo w czwartki o godzinie 17.50; począwszy od 3 października 1978 roku (odcinek Zanim zjawi się płomień) był emitowany we wtorki o tej samej godzinie. Od 4 września 1980 roku (odcinek Sztuka latania) program ponownie zaczęto nadawać w czwartki (godz. 18.20), choć zdarzały się odstępstwa od tej reguły, szczególnie w wakacje (np. w lipcu i sierpniu 1987 roku program emitowano w piątki, a w lipcu 1988 roku w środy).
Pierwsze wydania Sondy realizowane były w formule typowego magazynu w studiu, z udziałem gości i felietonami filmowymi. Wkrótce jednak wykrystalizowała się docelowa formuła programu:
-
każdy odcinek poświęcony był jednemu zagadnieniu z dziedziny nauki lub techniki;
-
dwaj prowadzący program dyskutowali zagadnienie reprezentując przeciwstawny pogląd sceptyka i entuzjasty, unikając sugerowania widzowi ostatecznego rozstrzygnięcia;
-
dyskusja odbywała się najczęściej w studiu, połączona była z wykonywaniem doświadczeń oraz prezentacją pomocy poglądowych; w niektórych przypadkach program odbywał się poza studiem, np. w zakładach przemysłowych;
-
dyskusja zawierała element komizmu i inscenizacji – prowadzący często występowali przebrani w kostiumy, ważną rolę grała scenografia;
-
doświadczenia i prezentacje wykonywane były najczęściej za pomocą prostych i pomysłowych, często jakby „domowych” środków; jedną z przyczyn wymuszających tę formułę były skromne środki finansowe jakimi, w porównaniu z dzisiejszą telewizją, dysponowali twórcy programu;
-
dyskusja była przeplatana i podsumowywana felietonami filmowymi, pokazującymi szersze tło zagadnienia oraz przykłady jego zastosowań;
-
w dyskusji unikano sięgania do zawiłych teorii, których nie można zobrazować; stanowiło to ogromną siłę edukacyjną programu; oglądać go mógł każdy, dziecko, dorosły czy osoba w podeszłym wieku; polonista, matematyk, fizyk, mechanik, każdy kto tylko wykazywał zainteresowanie nauką i techniką; z tego powodu program kształcił dzisiejszych techników i nauczycieli.
Program Sonda zastąpił na antenie Telewizji Polskiej popularną wtedy audycję Eureka. Autorką pierwszego pomysłu programu była Zofia Żukowska. Jego redakcję i prowadzenie rozpoczął Andrzej Kurek, wspomagany przez ówczesnego redaktora naczelnego Jacka Kunickiego, Zofię Żukowską i Wandę Konarzewską.
Pierwszy odcinek został nadany 8 września 1977 roku. Źródła podają, że prowadził go Andrzej Kurek wraz z Wandą Konarzewską. W archiwum nie zachowała się kopia tego wydania. Tydzień później razem z Kurkiem zaczął występować Zdzisław „Danek” Kamiński.
Z czasem zespół redakcyjny poszerzył się. W rozkwicie zespół tworzyło sześciu dziennikarzy, kierownik produkcji i scenograf. Materiały filmowe wykorzystywane w programie redaktorzy zdobywali za darmo, głównie poprzez ambasady i ośrodki kultury (filmoteki), przedstawicielstwa handlowe, zarówno krajów socjalistycznych, jak i krajów zachodnich; także poprzez kontakty osobiste. Po raz pierwszy telewizja zakupiła dla Sondy materiał dopiero w roku 1986, dopiero po zrealizowaniu kilkuset programów.
29 września 1989 roku, w drodze z Krakowa do Raciborza, Andrzej Kurek i Zdzisław Kamiński, a także prowadzący samochód Peugeot 405 Andrzej Gieysztor zginęli w wypadku samochodowym w Raciborzu-Brzeziu, gdzie – w Raciborskiej Fabryce Kotłów „Rafako” – mieli zbierać materiały do kolejnego programu „O współczesnej technice masowych wierceń otworów dla potrzeb przemysłu energetycznego i inżynierii chemicznej”. Przyczyną wypadku – czołowego zderzenia z ciężarówką – najprawdopodobniej była nadmierna prędkość (śledztwo wykluczyło wersję mówiącą o poślizgu na plamie oleju). Kurek i Kamiński pochowani zostali na cmentarzu w Pyrach w Warszawie.
Wszystkie scenariusze, opracowane przez członków zespołu i wykorzystane do realizacji programów zostały przekazane do archiwum TVP. W tymże archiwum znajdują się taśmy z zachowanymi odcinkami Sondy. W 1992 roku część odcinków Sondy zostało wydanych na 34 kasetach VHS przez firmę BRAWO.
Logo Sondy stworzył Andrzej Kurek. Wykorzystał on symbol taijitu. Najbardziej kojarzonym z Sondą symbolem stała się czołówka programu.
Na wizyjną czołówkę składały się następujące materiały filmowe i animacje:
· lot sondy Mariner 5,
· wybuch supernowej,
· animacja napisu SONDA na tle przestrzeni kosmicznej i planety,
· podział jądra komórkowego z widocznymi chromosomami,
· animacja niebieskich kół z wpisanymi literami, układających się w napis SONDA,
· moment zapłonu silnika rakiety Saturn V,
· animacja napisu SONDA zbliżającego się do kamery,
· zdjęcia satelitarne cyklonu i przebitka sztormu na morzu na zakończenie ujęcia,
· animacja napisów SONDA obok wyładowań elektrycznych,
· mieszanie się oleju z wodą w stanie nieważkości,
· moment zbliżania się mikrolutownicy do chipa w celu tzw. „szycia” układu scalonego,
· animacja napisów SONDA, gdzie naprzemiennie pokazywany jest napis mały i duży,
· kontrola wyprodukowanych układów scalonych
· animacja napisów SONDA obok wyładowań elektrycznych (krótsze ujęcie),
· kolaż ujęć z filmów popularnonaukowych produkcji ZSRR,
· animacja z pojawiającymi się literami tworzącymi napis SONDA i pojawianie się kilku napisów w różnej wielkości,
· Płytka Pioneera na tle gwiazd.
Czas trwania – 46 sek.
Została ona zmontowana na taśmie filmowej 16 mm z wykopiowań z kilku materiałów filmowych i z plansz zamówionych w Studiu Eksperymentalnym TV. Materiały filmowe pozyskano z bibliotek filmowych przy ambasadach (USA, Anglii, Francji, ZSRR) i ośrodków kultury różnych państw. Główną pracę przy montażu wykonał Andrzej Kurek wraz z kwalifikowaną montażystką Bożeną Szostkowską, która wprowadziła do polskiej telewizji technikę montażu cyfrowego.
W późniejszym okresie plansze do programu wykonywane były przez Andrzeja Kurka na jego prywatnym komputerze ZX Spectrum 48KB w obudowie The Fuller FDS Keyboard (bez naklejek firmowych) produkowaną przez angielską firmę Fuller Micro Systems.
Czołówkę dźwiękową stanowi nieco skrócony utwór „Visitation”, którego kompozytorem i wykonawcą jest Mike Vickers. Utwór pochodzi z płyty Standard Music Library „Period/Pastoral/Solo Instruments – Moog/Dramatic”, nr katalogowy ESL 121, strona B, ścieżka nr 3. Na obwolucie taśmy Teresa Bancer zapisała (nie mające nic wspólnego z czołówką) następujące utwory: Quincy Jones – „Gruby tatuś”, Teresa Bancer – „Milczenie”, Stockhausen – „Etiuda”, Luening-Ussachevsky – „Król Lear”, Maliszewski – „Zmienność myśli”.
W grudniu 2013 roku wydawnictwo GAD Records zaprezentowało zbiór wykorzystywanych w programie utworów na płycie kompaktowej; rok później także na winylu. W grudniu 2014 roku nakładem GAD Records ukazał się (na CD i winylu) drugi zestaw takich utworów. W katalogu wydawnictwa są także płyty takich artystów jak Władysław Komendarek, Krzysztof Duda, Mikołaj Hertel czy Mladen Franko, na których również znajdują się utwory wykorzystane w programie Sonda.
Więcej informacji na: https://pl.wikipedia.org/wiki/Sonda_(program_telewizyjny)
